Özne Yüklem İlişkisine Göre Fiilde Çatı Örnekleri

Bu bölümdeki anlatım ve örnekleri incelediğiniz sırada özne yüklem ilişkisine göre fiilde çatı örnekleri konusunda kısaca bilgi sahibi olabilirsiniz.

Fiilleri özne-yüklem ilişkisine göre ele almak demek, yüklemdeki fiilde belirtilen işi yapanın yani öznenin belli olup olmadığına bakmak demektir. Burada gerçek özne ve sözde özne kavramlarını bilmek gerekiyor. Gerçek özne dediğimiz işi yapan kişi ya da varlığın belli olduğu özneyi anlamalıyız. İster özne cümlede açıkça yazsın, isterse gizli özne olsun bu özneler gerçek öznedir.

Gerçek özne belli olursa öznesine göre fiilin çatısı etken fiil adını alıyor. Gerçek özne belli olmayınca yani işi yapanı anlayamıyorsak, iş bilinmeyen birileri tarafından yapılıyorsa o zaman cümledeki bir kelime özne olmamasına rağmen özne işini üstlenmiş oluyor. Buna da sözde özne adını veriyoruz. Sözde öznenin olduğu cümlelerde ise yüklemdeki çekimli fiilde "-l, -ıl, -il, -ul, -ül, -n, -ın, -in, -un, ün" ekleri kullanılıyor. Yani fiilde "-l ve -n" eklerin varsa oradaki fiil özne-yüklem ilişkisine göre ele aldığında edilgen fiil ismiyle karşımıza çıkıyor.

Kısacası öznesine göre fiil çatıları incelendiğinde aklımıza sadece etken ve edilgen fiil ismi gelmelidir. Özne belliyse fiil etken, özne belli değil de söz de özne varsa fiil edilgen çatılıdır. Bir de örnek incelemesi yapalım.

"İş yerinde çayı Osman demledi." cümlesinde demledi yüklem, demleyen kim, Osman cevabını alıyoruz. Görüldüğü gibi demleme işini yapan özne bellidir. O zaman demlemek fiili bu cümlede özne- yüklem ilişkisi bakımından etken fiildir.

"İş yerinde çay demlenmiş." cümlesinde demlenmiş yüklem, demleyen kim, cevap alamıyor ve öznenin belli olmadığını görüyoruz. O zaman bu cümlede demlenmiş fiili öznesine göre edilgen çatılı fiildir.

Bu konuda sıkça sorulan bazı soruları aydınlatmak gerekiyor. Mesela aşağıdaki sorularla karşılaşabiliriz:

1. Aşağıdakilerden hangisi özne-yüklem ilişkisi bakımından diğerlerinden farklıdır?

Böyle bir soruda özne-yüklem ilişkisi soruluyor, buna göre şıkları etken fiil ve edilgen fiil şeklinde inceleyip hangisinin diğerine göre farklı olduğunu belirlemeliyiz. Üçü şık etkense, bir şık edilgendir, üç şık edilgense, bir şık etkendir.

2. Özne-yüklem ilişkisi bakımından ne demek?

Özne yüklem ilişkisi bakımından ilk önce yüklemi buluyoruz. Yüklem fiilse öznenin belli olup olmamasına dikkat ediyoruz. Burada yine etken ve edilgen fiil açısından inceleyip bir sonuca varmak gerekiyor.